Gewelven metselen herontdekt
Op 17 mei 2022 presenteert het NRC het nieuwe studieboek ‘Gewelven metselen’ tijdens de vakbeurs MONUMENT in de Brabanthallen in Den Bosch. Bij een grote brand in de Urbanuskerk werd een aantal gewelven verwoest. De herbouw bood ervaren restauratiemetselaars uit het hele land een unieke kans om te leren hoe het reconstrueren en restaureren van gewelven in zijn werk gaat. Het NRC greep de gelegenheid aan om Klaas Boeder, restauratieadviseur en NRC-docent, en Willard van Reenen, o.a. auteur van lesstof over bogen en gewelven en ook NRC-docent te vragen de hervonden kennis over dit specifieke ambachtelijke werk te beschrijven. Klaas geeft enkele inkijkjes in het nieuwe boek.
“Het metselen van gewelven komt maar sporadisch voor en het laatste standaardwerk over dit onderwerp is het vermaarde boek van Thunissen uit 1950, dat alleen nog antiquarisch verkrijgbaar is. De aanleiding voor het boek is de brand in de Urbanuskerk in Amstelveen, ongelukkigerwijs een jaar na de restauratie en door kortsluiting in een installatie die nog leek te voldoen. Precies boven de sacristie brak de brand uit. Binnen 15 minuten stond de kerk in lichterlaaie. Net als bij de Notre Dame is de vieringtoren neergestort en verwoestte in zijnval twee-derde van de gewelven. Deze gewelven worden nu opnieuw gemetseld. Een aantal gewelven was beschadigd en kon worden hersteld.
Kennis hervinden
Er was niet zoveel informatie beschikbaar, omdat het metselen van gewelven maar weinig voor komt. Het is heel specialistisch werk. Je moet weten hoe een gewelf in elkaar zit en welke problemen je tegen kunt komen. Hoe ga je bijvoorbeeld om met de afdracht van de spatkrachten? De restauratie vormde een unieke gelegenheid deze kennis te hervinden en te delen met vakgenoten. In 2021 zijn daarom enkele masterclasses Gewelven Metselen georganiseerd bij de Urbanuskerk in Amstelveen. Hierbij werd erg fijn samengewerkt met Syquin van de Berg, projectleider bij aannemersbedrijf Nico de Bont, die de kerk restaureert.
Vierdelige kruis-ribgewelven
Eigenlijk moest het wiel opnieuw worden uitgevonden. Het was dan ook zaak de werkzaamheden goed te documenteren. De eerste vraag luidde: Wat is dit voor kerk? Wat is de setting? De Urbanuskerk is in 1888 gebouwd en heeft vierdelige kruis-ribgewelven, die met kleine steentjes zijn opgemetseld. Vervolgens is gekeken naar de spatkrachten. De gewelven geven een enorme zijwaartse druk, die wordt opgevangen in de steunberen en de gevels. Voor je aan de slag kunt, moet je hier een goed inzicht in hebben.
Meester-metselaar draagt kennis over
Meester-metselaar Hans van Eert, werkzaam bij Nico de Bont, is nauw betrokken bij de restauratie én bij de kennisoverdracht over dit unieke metselwerk. Hij liet in de praktijk zien hoe je formelen stelt en schenkels maakt om de gewenste vorm te kunnen metselen. Om de ribben te kunnen metselen, zijn houten formelen gemaakt. Daarna kunnen de gewelfkappen worden gemetseld. Dit vraagt een hele aparte techniek van metselen.
De steen
Er moest goed nagedacht worden over de toe te passen steen. Architect Pierre Cuypers gebruikte een hele lichte steen. Steenbakkerij Zilverschoon maakte van Friese zeeklei nieuwe stenen, waaraan een middel is toegevoegd om belletjes in de klei te brengen, zoals bij ‘luchtige vla’. Zo kon een veel lichtere steen gemaakt worden.
De mortel
Interessant was de zoektocht naar een mortel met de juiste kleef- en hechtkracht. Om tot de juiste samenstelling te komen ga je kalk en zand samenvoegen in verschillende hoeveelheden en proeven doen, totdat je de juiste menging te pakken hebt. Daarbij moet je er ook nog rekening mee houden dat de mortel goed verwerkbaar is. Uiteraard gebruik je een kalkmortel, vanwege zijn elastische eigenschap.
Formelen
Om het gewelf te kunnen metselen worden hulpconstructies geplaatst, ook bekend onder de naam 'formelen'. Na het metselen laat je de formelen 2 tot 3 centimeter zakken, zodat het gewelf zich kan zetten. Maar, voordat je een steigerconstructie kunt plaatsen, moet je kijken of de vloer van de kerk voldoende sterk is om het gewicht daarvan te dragen.
Zoektocht
Bij het metselen van gewelven komt heel wat techniek kijken. Het is in alle opzichten een enorme zoektocht geweest om deze gewelven te herbouwen. Het geeft heel veel voldoening al deze kennis in een boek te hebben mogen documenten en beschrijven.”
Het boek
Titel: ‘Gewelven metselen’
Auteur: Klaas Boeder en Willard van Reenen
Jaartal: 2022
Omvang: 140 pagina’s, rijk geïllustreerd met 175 afbeeldingen
Prijs: € 32,50 (excl. BTW)
ISBN-nummer: 9789077019177
Uitgever: Nationaal Restauratie Centrum, Amersfoort
Op 17-18-19 mei 2022 is het boek (met beurskorting) verkrijgbaar in de stand van het Nationaal
Restauratie Centrum op de vakbeurs Monument en daarna via onze webshop BOEKEN.
Vakbeurs MONUMENT
17-18-19 mei 2022
Brabanthallen, Den Bosch
Bestel hier vóór de start van de beurs, je gratis kaarten.